श्री रेणुका महात्म्य
II श्री रेणुका देव्‍यै नमः II
मूलस्‍थाने नरानार्यः प्रत्‍यक्षं राममातरम् I
पश्‍येयुस्‍ते विपाप्‍मानः प्राञुयुस्‍ते हरेः पदम् II
अर्थ- मूलस्‍थानात प्रत्‍यक्ष राममातेच्‍या म्‍हणजे रेणुकेच्‍या दर्शनाने नर आणि नारी विष्‍णु पदाला जातात.
श्री क्षेञ माहुरगड येथील कुलस्‍वामिनी माता रेणुकेची महती वर्णन करणारा श्री रेणुका महात्‍म्‍यातील हा श्र्लोकअगदी यथार्थ आहे.
माता रेणुका भगवान परशुरामांच्‍या सविनय प्रार्थनेला अनुमोदन देउन जगत् कल्‍याणासाठी अनादी काळापासुन मातापुर क्षेञी विराजमान आहे.
भगवान परशुरामांनी महिष्‍मती नगरीतील भगवान दत्‍ताञेयांचा भक्‍त असलेला परंतू कामधेनुच्‍या लोभाने उन्‍मत्‍त झालेल्‍या सहस्‍ञार्जुनाचा पराभव केल्‍यावर मातेची आज्ञा मानुन मातेला व पिता जमदग्णींना माहुर क्षेञी आणले असता, आकाशवाणी होउन याच परमपविञ भुमिवर (कोरी भुमि) पित्‍याची अंत्‍येष्‍ठी कर अशी आज्ञा झाली. तेंव्‍हा माते प्रमाणेच मातापुर क्षेञाचे आराध्‍य भगवान दत्‍ताञेय प्रकट झाले व भगवान परशुरामांना श्री जमदग्‍नी ऋषींचे कर्म करण्‍यासाठी जलाची निर्मिती करण्‍याची आज्ञा केली. तेंव्‍हा भगवान परशुरामांनी अनेक तिर्थे आपल्‍या तपोबलाने शरसंधान करुन निर्माण केली. मातृतिर्थ हे त्‍यातीलच एक प्रमुख तिर्थ होय पुढे भगवान दत्‍ताञेयांनी परशुरामाचे विनंतीवरुन आचार्यत्‍व स्विकारुन जमदग्‍नीचे और्ध्‍वदेहिक कर्म पुणे केले.
माता रेणुका मातृतिर्थात स्‍नान करुन सती जाण्‍यास निघाली असता, भगवान परशुरामांनी टाहो फोडला. तेंव्‍हा मातेने एक महिन्‍यात मी तुला सदेह दर्शन देईल असे वचन दिले. पुढे माता अग्नितत्‍वात विलीन झाल्‍यावर परशुरामाने मातृतिर्थावर तेराव्‍या दिवशीच मातेचे आर्ततेने स्‍मरण केले. तेंव्‍हा मातेला आपल्‍या पुञाला दर्शन देण्‍यासाठी प्रगट व्‍हावे लागले. त्याचवेळी ऋषी जगदग्‍नीही प्रगट झाले.
माता म्‍हणाली बाळा मी तुला सदेह दर्शन देणार होती परंतु तू कासावीस झालास व तुझे रुदन पाहुन मला येणे भाग झाले. त्‍या अग्निस्‍थानाला मुलदरी अथवा कोरीभुमी असेही म्‍हणतात.
पुढे जगनजननी रेणुका सहय पर्वतावर भगवान परशुरामाला स्‍वयंभु दर्शनासाठी अवतीर्ण झाली. तेच सर्व भक्‍तांचे माहेर मुळपीठ श्री रेणुका मंदिर होय.
मातेच्‍या पुजेला सकाळी सहा वाजता वैदिक शांति सुक्‍ताने प्रारंभ होतो. भगवतीचे मुख्‍य अर्चक श्री सुक्‍त / पुरुषसुक्‍त / रुद्रसुक्‍ताने वातावरणात ञिपुर सुंदरी रेणुकेची षोडषोपचार पुजा नित्‍य करितात. तसेच मंदिर परिसरात अनेक पुरातन परिवार देवतांची पुजा नित्‍य यथासांग करुन साडे दहा वाजता महानैवेद्य व महाआरती होते. नवराञौत्सव काळात चतुर्वेद विषेशालंकार पुजेसहित मातेचा छबीना (सर्व परिवार देवतांची परिक्रमा) काढल्‍या जातो. श्री क्षेञ माहुर हे युगानुयुगे मातेंचे व दत्‍तप्रभुंचे निवासस्‍थान आहे. हे सहयांद्री खंडातील रेणुका महात्म्य व कालीका खंड या दुर्मिल पुरातन ग्रंथावरुण आपणास पहावयास मिळते.
वशिष्‍ठ, व्‍यास, पाराशर, जमदग्‍नी, कश्‍यपादी ऋषींची आश्रमे व तपःस्‍थाने याच ठिकाणी होती. असे हे स्‍थान मातृकृपांकित संतश्रेष्‍ठ विष्‍णुकवि महाराज तसेच साधु महाराज, संत दासोपंत, टेंब्‍ये स्‍वामी महाराज, भगवान श्रीधर स्‍वामी यांचे वास्‍तव्‍याने सुध्‍दा पुनीत झाले आहे.
मातेचे प्रत्‍यक्ष दर्शनानुभुती घेतलेल्‍या विष्‍णुकविंनी ज्‍या मातृभक्‍तींने, वात्‍सल्‍य भावाने अभंग पदादी रचना केल्‍या त्‍या याच क्षेञी मातेच्‍या चरणाशी.
मातापुर म्‍हणजेच माहुरचे महात्म्य मुक्‍तीक्षेञ काशी नगरी प्रमाणेच आहे. ब्रम्‍हदेवाने सृष्‍टीची रचना करतांना प्रथम दोन नगरी निर्माण केल्‍या श्री क्षेञ काशी व श्री क्षेञ मातापुर म्‍हणजेच माहुर. उच्‍चतम महती असलेल्या ह्या पुरातन क्षेञावर साक्षात श्री रेणुका माता वास करित आहे.